|| Om tat sat ||

సుందరకాండ.
అథ పంచవింశస్సర్గః

శ్లో|| తథా తాసాం వదన్తీనాం పరుషం దారుణం బహు|
రాక్షసీనాం అసౌమ్యానాం రురోద జనకాత్మజా||1||

స|| అథ అసౌమ్యానాం రాక్షసీనాం బహు దారుణం పరుషం వదన్తీనాం ( శ్రుత్వా) జనకాత్మజా రురోద||

తా|| బహు దారుణమైన పరుషవాక్యములను మాట్లాడుతున్న ఆ అసౌమ్యులగు రాక్ష స్త్రీల మాటలను విని జనకాత్మజ విలపింపసాగెను.

శ్లో|| ఏవముక్త్వాతు వైదేహీ రాక్షసీభిర్మనస్వినీ
ఉవాచ పరమత్రస్తా భాష్పగద్గదయా గిరా||2||
న మానుషీ రాక్షసస్య భార్యాభవితుమర్హతి|
కామం ఖాదత మాం సర్వా న కరిష్యామి వో వచః||3||

స|| ఏవం ఉక్త్వా తు రాక్షసీభిః మనస్వినీ వైదేహీ పరమ త్రస్తా భాష్పగద్గదయా గిరా ఉవాచ|| మానుషీ రాక్షసస్య భార్యా భవితుం న అర్హతి | మాం సర్వా కామం ఖాదత | వో వచః న కరిష్యామి ||

తా|| ఆ విధముగా రాక్షసస్త్రీలచే చెప్పబడిన మనస్వినీ వైదేహీ అతి భయముతో భాష్పములతో నిండిన గద్గద కంఠముతో ఇట్లు పలికెను. " మనుష్య స్త్రీ రాక్షసునియొక్క భార్య కాలేదు. నన్ను మీరందరూ చంపుకు తినండి. మీ వచనములను నేను పాటించను".

శ్లో|| సా రాక్షసీమధ్యగతా సీతా సురసుతోపమా|
న శర్మ లేభే దుఃఖార్తా రావణేన తర్జితా||4||
వేపతేస్మాధికం సీతా విశన్తీవాఙ్గ మాత్మనః|
వనే యూధపరిభ్రష్టా మృగీ కోకై రివార్దితా ||5||
సా త్వశోకస్య విపులాం శాఖా మాలమ్బ్య పుష్పితామ్|
చిన్తయామాస శోకేన భర్తారం భగ్నమానసా||6||

స|| రాక్షసీ మధ్యగతా రావణేన తర్జితా సురసుతోపమా సా సీతా దుఃఖార్తా శర్మ న లేభే ||వనే యూధపరిభ్రష్టా కోకైః ఆర్దితా మృగీ ఇవ ఆత్మనా అఙ్గం విశన్తిః అధికం వేపతే స్మ||శోకేన భగ్నమానస్య సా అశోకస్య పుష్పితాం విపులం శాఖామ్ ఆలమ్బ్య భర్తారం చిన్తయామాస||

తా|| రాక్షస స్త్రీల మధ్యలో రావణునిచేత భయపెట్టబడిన సురలతో సమానమైన ఆ సీత దుఖమునుంచి బయటకు రాలేకపోయెను. వనములో తన సమూహమునుంచి విడివడి నక్కలచేత చుట్టబడిన లేడివలె సీత తన అంగములను తనలోనే ఇమడ్చుకొని వణుకుచుండెను. శోకముతో భఘ్నమైన మనస్సు కలదై ఆ అశోకవనములో పుష్పించిన చెట్ల శాఖలను పట్టుకొని తన భర్త గురించి ఆలోఛింపసాగెను

శ్లో|| సా స్నాపయన్తీ విపులౌ స్తనౌ నేత్రజలస్రవైః|
చిన్తయన్తీ న శోకస్య తదాన్త మధిగచ్చతి||7||
సా వేపమానా పతితా ప్రవాతే కదళీ యథా|
రాక్షసీనాం భయత్రస్తా వివర్ణవదనాఽభవత్||8||
తస్యా స్సా దీర్ఘవిపులా వేపన్త్యా సీతయా తదా|
దదృశే కమ్పినీ వేణీ వ్యాళీవ పరిసర్పతీ||9||

స|| తదా సా నేత్రజలస్రవైః విపులౌ స్తనౌ స్నాపయంతీ చింతయంతీ సోకస్య అంతం న అధిగచ్ఛతి ||సా ప్రవాతే పతితా వేపమానా కదళీ యథా రాక్షసీనాం భయత్రస్తా వివర్ణవదనా అభవత్ || వేపంత్యాః తస్యాః దీర్ఘవిపులా కంపినీ సా సీతయా వేణీ వ్యాలీవ పరిసర్పతీ దదృశే||

తా|| కన్నీటి ధారలతో స్తనములు తడిసిపోయి చింతించుచున్న ఆమెకు శోకసముద్రముయొక్క అంతు కనపడలేదు. ఆమె పెనుగాలిలో వీగుతున్న అరటిచెట్టు వలె రాక్షస్త్రీలవలన భయపడుతూ వివర్ణ వదనముతో నుండెను. అలా వణుకుతున్న ఆ సీత పొడుగాటి జడ కూడా అటూ ఇటూ కదులుతూ వున్న పాము వలె నుండేను.

శ్లో|| సా నిశ్శ్వసన్తీ దుఃఖార్తా శోకోపహతచేతనా|
అర్తా వ్యసృజ దశ్రూణీ మైథిలీ విలలాప హ||10||
హారామేతి చ దుఃఖార్తా హా పునర్లక్ష్మణేతి చ|
హా శ్వశ్రు మమ కౌసల్యే హా సుమిత్రేతి భామినీ||11||

స|| దుఃఖార్తా శోకోఫహతచేతనా ఆర్తా సా మైథిలీ నిఃశ్వసంతీ అశ్రూణి వ్యసృజ విలలాప హ ||దుఃఖార్తా హా రామ ఇతి పునః హా లక్ష్మణ ఇతి హా మమశ్వశ్రు కౌసల్యే హాసుమిత్రే ఇతి ( విలలాప హ)||

తా|| దుఃఖముతో శోకముచే బాధింపబడుతున్న ఆ మైథిలీ నిట్టూర్పులు విడుస్తూ కన్నీళ్ళు కారిస్తూ విలపించెను. దుఃఖముతో "హా రామా" అని మళ్ళీ "హా లక్ష్మణా" అని అలాగే " హా కౌసల్య అత్తా" " ఓ సుమిత్రా" అని విలపించెను.

శ్లో|| లోక ప్రవాదః సత్యోఽయం పణ్డితైస్సముదాహృతః|
అకాలే దుర్లభో మృత్యు స్స్త్రియా వా పురుషస్యవా||12||
యత్రాహ మేవం క్రూరాభీ రాక్షసీభి రిహార్దితా|
జీవామి హీనా రామేణ ముహూర్తమపి దుఃఖితా||13||

స|| యత్ర అహం ఏవం క్రూరాభిః రాక్షసీభిః ఆర్దితా ఇహ రామేణ హీనా దుఃఖార్తా యదా ముహూర్తం అపి జీవామి (తదా) స్త్రియావా పురుషస్య వా అకాలే మృత్యుః దుర్లభః పండితః సముదాహృతః (ఇతి) అయం లోకప్రవాదః సత్యః||

తా|| " ఇక్కడ ఈ క్రూరమైన రాక్షసులచేత పీడింపబడుతూ , రాముని ఎడబాసి దుఃఖములో ఒక క్షణమైన జీవించుచున్నాను అంటే స్త్రీ కి గాని పురుషునుకి గాని అకాలమృత్యువు దుర్లభము అన్న పండితుల వచనములో ఎంతో సత్యము కలదు

శ్లో|| ఏషఽల్పపుణ్యా కృపణా వినశిష్యాం అనాథవత్|
సముద్రమధ్యే నౌః పూర్ణా వాయువేగై రివాహతా||14||
భర్తారం తం అపశ్యన్తీ రాక్షసీవశ మాగతా|
సీదామి ఖలు శోకేన కూలం తోయహతం యథా||15||
తం పద్మదళపత్రాక్షం సింహవిక్రాన్త గామినమ్|
ధన్యాః పశ్యన్తి మే నాథం కృతజ్ఞం ప్రియవాదినమ్||16||

స|| అల్పపుణ్యయా కృపణా ఏషా అనాథవత్ సముద్రమధ్యే వాయువేగైః ఆహతా పూర్ణా నౌః ఇవ వినశిష్యామి|| భర్తారం తం అపశ్యంతీ రాక్షసీ వశం ఆగతా తోయహతం తీరం యథా శోకేన సీదామి ఖలు||పద్మదలపత్రాక్షం సింహ విక్రాంత గామినం కృతజ్ఞం ప్రియవాదినం మే నాథం పస్యంతి (తే) ధన్యాః||

తా|| " ఈ కొంచమే పుణ్యముకల దీనురాలను అయిన నేను సముద్రమధ్యములో వాయువేగములచేత కోట్టబడిన పూర్తిగా నిండియున్న నావ వలె నశించెదను. భర్త కానరాక రాక్షసులవశములో నున్న నేను నీటిచే కొట్టబడి కూలిపోయిన ఏటి గట్టులా వున్నాను. తామరరేకుల వంటి నేత్రములు గల సింహగమనము కల కృతజ్ఞత కల ప్రియమైన మాటలు పలుకు నా నాథుని చూచు వారు నిజముగా ధన్యులు."

శ్లో|| సర్వథా తేన హీనయా రామేణ విదితాత్మనా|
తీక్ష్ణం విషమివాఽఽస్వాద్య దుర్లభం మమ జీవనమ్||17||
కీదృశం తు మహాపాపం పురా జన్మాన్తరే కృతమ్|
యేనేదం ప్రాప్యతే దుఃఖం మయా ఘోరం సుదారుణమ్||18||
జీవితం త్యక్తు మిచ్ఛామి శోకేన మహతా వృతా|
రాక్షసీభిశ్చ రక్ష్యన్త్యా రామో నాసాద్యతే మయా||19||

స|| విదితాత్మనా తేన రామేణ హీనాయాః మమ తీక్ష్ణం విషం ఆస్వాద్యేవ జీవితం సర్వథా దుర్లభమ్||యేన మయా ఘోరం సుదారుణం ఇదం దుఃఖం ప్రాప్యతే కీదృశం మహాపాపం (మయా) పురా జన్మాంతరే కృతం||మహతా శోకేన ఆవృతా జీవితం త్యక్తుం ఇచ్ఛామి | రామః మయా ఆసాద్యతే న (యదా అహం) రాక్షసీభిః సురక్షితా||

తా|| " తీక్షణమైన విషము తాగితే జీవనము ఎలా అసాధ్యమో అలాగ విదితాత్ముడగు ఆ రాముని ఎడబాటుతో నాకు జీవితము అసాధ్యము. ఇట్టి ఘోరము దారుణమైన దుఃఖము పొందిన నాచేత ఎటువంటి పాపము పూర్వ జన్మములో చేయబడెనో? ఈ మహత్తరమైన శోకముతో జీవితము వదులటకు కోరికగా నున్నది. ఈ రాక్షసుల చేత రక్షింపబడుతున్న నన్ను రాముడు పొందలేడు."

శ్లో|| ధి గస్తు ఖలు మానుష్యం ధిగస్తు పరవశ్యతామ్|
న శక్యం యత్పరిత్యక్తు మాత్మచ్ఛన్దేన జీవితమ్||20||

స|| మానుష్యం ధిక్ అస్తు | పరవశ్యతాం ధిక్ అస్తు | యత్ ఆత్మఛందేన జివితం పరిత్యక్తుం (అపి) న శక్యం ఖలు ||

తా|| " ఈ మానవ జీవితము హేయము. పరులవశములో నుండుట హేయము. జీవితము వదులుదామనిపించిననూ అది చేయలేని స్థిలో ఉన్న దానను".

ఇత్యార్షే శ్రీమద్రామాయణే ఆదికావ్యే వాల్మీకీయే
చతుర్వింశత్ సహస్రికాయాం సంహితాయామ్
శ్రీమత్సుందరకాండే పంచవింశస్సర్గః||

ఈ విధముగా శ్రీమద్వాల్మీకిరామాయణములో సుందరకాండలో ఇరువది ఇదవ సర్గ సమాప్తము.

|| Om tat sat ||